Een pastoor zet zich schrap voor de ontvolking van Schokland
Ter Schouw en de ontruiming (1857-1858)
De
ontruiming van Schokland (1859) blijft een
intrigerend verhaal. Het was in de vaderlandse geschiedenis niet eerder
gebeurd dat een complete bevolking ging verhuizen. Families die van geslacht op
geslacht op het eiland hadden gewoond vertrokken naar plaatsen waar ze niet van
harte welkom waren. Toch was er geen sprake van een deportatie. Het eiland werd
op basis van vrijwilligheid verlaten. Maar ja wat heet vrijwilligheid als het
overleven steeds moeilijker werd. De vissers zagen niet het water als
voornaamste vijand; het water was altijd hun broodwinning geweest. De visvangst
stagneerde en andere bestaansmiddelen waren er niet. Met collectes werden de
Schokkers geholpen te overleven. Maar dat moest toch een keer ophouden.
Pastoor Ter Schouw was in april 1856 als
pastoor naar het eiland gekomen. In Steenwijkerwold en Olst had hij als kapelaan
kennis gemaakt met het parochiewerk. Daar was hij zeer actief geweest in het
schrijven van brieven over tal van zaken aan mgr Zwijsen, de aartsbisschop van
Utrecht. Dankzij zijn schrijftalenten kreeg hij waarschijnlijk de opdracht om de
‘Schokker kwestie’ op te lossen. Hij schreef brieven aan de Tweede Kamer, de
commissaris des Konings in Overijssel en aan de redacteuren van kranten.
Brief van pastoor Ter Schouw aan de Tweede Kamer, 30 januari 1857
De toestand van het eiland Schokland is zoodanig, dat ik niet kan nalaten
daaraan publiciteit te geven, vermits er zich misschien velen een verkeerd
denkbeeld van vormen. Dat het eiland onontbeerlijk is voor de kleine vaart, is
boven allen twijfel verheven, van daar ook de groote sommen gelds die jaarlijks
tot instandhouding van hetzelve door het rijk worden beschikbaar gesteld. Maar
is het eiland noodig, niet minder nodig is het dan ook dat het bewoond worde. De
inwoners aldaar zijn echter zeer armoedig en het is zonder twijfel om het eiland
zelf, dat ten gunste van deszelfs bewoners door den staat zoo vele posten worden
betaald, waarin anders de gemeente zelve moet voorzien. Zoo worden alle
gemeenteambtenaren door den staat bezoldigd, predikant, pastoor, geneesheer,
schoolonderwijzers genieten alle
landstractementen. Uit de staatskas worden verder de huizen van bovengenoemden,
de kerken der godsdienstige gezindheden, de scholen onderhouden. Dat beloopt
eenige duizenden jaarlijks, en dat voor slechts 600 zielen, waardoor alzoo de
bewoners van Schokland van vele lasten worden ontheven. Intusschen zijn en
blijven de inwoners van Schokland armoedig, als zodanig zijn zij dan ook overal
in den lande bekend, jaren lang is van hunne armoede in de nieuwsbladen gewag
gemaakt, maar misschien heeft men zich nog zelden afgevraagd: wat mag toch de
reden zijn dat Schokland steeds zoo arm blijft in vergelijking van de andere
visschersdorpen hier te lande? Ik zal trachten dit volgens mijne overtuiging toe
te lichten in de hoop, dat er een geneesmiddel moge gevonden worden voor de
kwaal.
1) De vischvangst, waarvan de Schokkers
moeten leven, levert hun sedert jaren geen bestaan meer op. Hunne kleine
schuiten kunnen slechts op de Zuiderzee gebruikt worden, en daar kan de
visscherman niet zoo veel visch vangen, dat hij in zijne huiselijke en
scheepsbehoeften kan voorzien. Vandaar dat de schuiten langzamerhand oud
geworden, met schulden bezwaard, netten, zeilen en touwen versleten zijn, en de
schippers zich met hunne wrakke schuitjes, als er maar een stevige bries waait,
niet op zee durven begeven.
2) Omdat het visschen geen bestaan opleverde is hier onder medewerking van
den staat eene calicotsweverij tot stand
gekomen; dan ook deze gevestigd om de armoede te lenigen, gaf aanleiding tot
armoede. Ouders, die vroeger hunne dochters naar den wal zonden om daar als
meiden te dienen, hielden ze nu bij zich thuis, om hen te laten weven, ten einde
de inkomsten van het huisgezin te vermeerderen. Dit was ook voor de kinderen
aangenamer, deze bleven tot twee, drie en twintig jaren op de weverij en gingen
dan huwen met jongelingen, die naauwlijks voor hun eigen bestaan konden zorgen.
De vrouw, die niets geleerd had dan het weven, waarmede zij weldra niet meer
verdienen kon, en de man die als knecht varende buiten den kost wekelijks ƒ 1,50
a f 1,80, als het nl. open water is, verdiende, legden alzoo zelf den grond van
een armoedig nageslacht.
3) Die armoede kwam dikwijls met rassche
schreden, en vermits de een den anderen zoo lang en zoo veel als mogelijk
ondersteunde, werd zij ook al meer en meer algemeen. Het gevolg daarvan was, dat
men en burgemeester en predikant en pastoor etc. onophoudelijk lastig viel.
Natuurlijk, deze konden in de behoeften der inwoners niet voorzien, waren daarom
echter niet minder met de ellenden hunner medemenschen bewogen. Wat deden zij?
Vertrouwende op den milddadigheidszin van Neêrlands ingezetenen, vroegen zij om
liefdegiften, welke hun in ruime mate toevloeiden, zoodat de armoede kon worden
gelenigd. Maar den volgenden winter dezelfde armoede, en zij die het vorige jaar
in die liefdegiften hadden gedeeld, waren niet de laatsten om bij het hoofd der
gemeente, den predikant en pastoor op eene collecte door middel van de
nieuwsbladen aan te dringen, waaraan dan ook weder gehoor gegeven werd. Dit
gebeurde zoo jaren achtereen; het publiceren der liefdegiften maakte aan de
Schokkers bekend, wat er voor hen was ingekomen, en zij die met het uitdeelen
dier giften waren belast, genoten dikwijls geene rust voor dat alles uitgedeeld
was. Dat collecteeren gebeurde jaren achtereen, de Schokkers hadden er zich aan
gewoon gemaakt en rekenden er voor den winter op, om door het publiek te worden
onderhouden. Op weinig uitzonderingen na was de schaamte voor het bedelen bij de
Schokkers weg, terwijl velen, als er geld kwam, zich arm hielden, ofschoon nog
niet allen gebrek leden, enz. En wat is thans de toestand? Dat de bewoners van
Schokland, voor dat men er weefde, voor dat ten hunnen gunste op de
milddadigheid van het publiek een beroep werd gedaan, nog beter in hunne
behoeften konden voorzien dan thans. In welke mate nu de goede j zeden door het
bovenvermelde hebben geleden, moedeloosheid, ontevredenheid, kwade trouw,
onregtvaardigheid gewoonlijk het gevolg der armoede zijn, laat ik aan het
oordeel van den lezer over.
En nu herhaal ik: wat is het geneesmiddel voor de kwaal? Hulp moet er komen of
de Schokkers zullen van kommer en gebrek moeten wegkwijnen; maar moet die hulp
bestaan in een beroep op de publieke weldadigheid, dan bedekt gij de wonde wel,
maar geneest haar niet. Intusschen daar is groote armoede en voorziening moet er
zijn. Huizen zijn onbewoonbaar, vele hebben geene legerplaats om op te rusten,
geene kleederen om zelfs behoorlijk hunne ligchamen te bedekken, van het voedsel
wat soms gebruikt wordt, zal ik maar zwijgen. Ziedaar de armoede van Schoklands
bewoners, maar nog eens, met het uitdeelen der liefdegaven is daarin niet te
voorzien, het kwaad moet bij den wortel worden aangetast, maar wat zal daarvoor
het middel zijn? Die vraag aan het publiek te doen, was het doel van dit mijn
schrijven en ik wensch tot welzijn van Schokland en tot eer van Nederland, dat
het antwoord gunstig moge zijn en uitgevoerd moge worden.
Schokland, 30 Januarij 1857.
H. J. F. ter Schouw, R. C. Pastoor
Bron: Bruno Klappe,
Pastoors, predikanten en vuurstokers van het eiland Schokland, Stichting
Urker Uitgaven,1993
Brief dd 21 oktober 1858 aan de Commissaris des Konings in Overijssel
zie ook het origineel
Schokland den 21 October 1858
Hoog Edele Gestrenge Heer,
Ik neem de vrijheid persoonlijk te antwoorden op de missive van UHEG van den
15 dezer den Burgemeester dezer gemeente gezonden, en waarop de volgende week
door den Burgemeester zal worden berigt.
De voornaamste en bijna de eenigste zwarigheid die de ontvolking van Schokland
zou kunnen beletten schijnt volgens het voorloopig verslag, wat ik de eer had
van de Tweede Kamer te ontvangen, te bestaan in de vrees dat de Schokkers zich
in massa naar eene plaats aan de vaste wal, en wel bepaaldelijk naar Kampen, met
de woon zullen begeven.
Deze zwarigheid HEG. heb ik reeds vanaf het eerste oogenblik dat het denkbeeld
der ontvolking is geopperd bij mij rond gedragen, en hoe meer ik er over na heb
gedacht, hoe meer de overtuiging zich bij mij gevestigd heeft, dat zoodanig eene
vestiging niet is te beletten, dan door tusschenkomst der Regeering.
De Schokkers HEG. zijn gelijk kinderen en moeten geleid worden; de faam maakt
hen door en door bedorven, dat is in waarheid; hunne zeden zijn zoo rein dat ze
gerust daarin met elke andere gemeente van ons vaderland kunnen wedijveren; het
geringe aantal kinderen wat hier onwettig wordt geboren, of wat binnen negen
maanden na voltrokken huwelijk het licht aanschouwt is niet noemenswaardig en
dus een bewijs van mijn beweerde; terwijl criminele zaken hier onbekend zijn.
Waarom echter staan de Schokkers zoo ter slechter faam ? Omdat alle
verkeerdheden die men door visschers aan de wal ziet plegen, op naam der
Schokkers wordt gesteld.
Wat echter ontbreekt den Schokker en waarin staat hij bij andere eilanders
ten achteren? De verstandige ontwikkeling. Hij is iemand die zich volstrekt niet
weet te redden, maar gered moet worden. Daarin gelijkt hij het kind. En aan die
weinige ontwikkeling schrijf ik zijne maatschappelijke gebreken toe als daar
zijn zorgeloosheid, lusteloosheid, gemis aan eergevoel; het niet bezitten van de
noodige spaarzaamheid, dat daarom nog geen verkwisting is, het niet vooruitzien
in de toekomst, zoodat hij zijne werken niet tot een maatschappelijk doel laat
dienen, noch middelen weet te beramen om dat doel te bereiken enz. Die
maatschappelijke gebreken hebben tot zijnen maatschappelijken ondergang
bijgedragen en zeker dezelven verhaast.
Zoodanige menschen moeten zich nu aan de wal, maar niet op eene plaats, en wel
volgens eigene keus vestigen, 't Spreekt van zelf dat iedere gemeente die de
Schokkers niet anders dan per renommée kent tegen hunne komst zal opzien, en wel
verre van hen de behulpzame hand te bieden, integendeel hun de vestiging zal
bemoeijelijken. Welke gemeente heeft te kennen gegeven dat, zoo Schokkers zich
bij haar mogten komen voegen om woonplaats, zij de noodige aanwijzing van het
bestuur kunnen erlangen.
Nog niet eene. Alleen de gemeente van Kuinre heeft het verlangen geuit een 8 tal
visschers met schuiten tot hare gemeentenaren te zien overgaan, met dien
verstande echter, dat zij huisjes voor de visschers zouden bouwen, die deze voor
500 gl moesten overnemen. Dat is te bezwarend, want 1e weten zij niet of zij
daar hun bestaan zullen kunnen vinden en 2e raken zij door het koopen aanstonds
hun geld kwijt, waarvan zij een groot gedeelte tot reparatie der schuiten zeer
noodig hebben. Nu is het verlangen van UHEG, dat wij de Schokkers zullen bewegen
zich te verspreiden, en zelfs van nu af hen te bewegen het eiland te verlaten.
't Is best, als UHEG. een dienstwillige dienaar daarin vinden kan, ik geloof
niemand zal mij daarin overtreffen, maar ik vraag: hoe zullen wij het aanleggen?
Nemen wij de Schokkers en classificeren wij hun. Zij kunnen in vier klassen
worden verdeeld.
a) Deze klasse bestaat uit diegene, die niet het visschersbedrijf uitoefenen en
waarvan moraliter te voorzien is, dat zij aan de wal komende, zelf in hun
onderhoud kunnen voorzien. Laat deze dus gaan waar zij verkiezen, zonder hun te
bemoeijelijken.
b) Deze klasse bestaat uit visschers, schippers en knechten; voor 20 jaar
misschien de kern, nu tot de middelklasse der bevolking behoorende. Deze
menschen moeten aan zee woonen, dat spreekt. Visschersschuiten zijn hier geloof
ik 35 in getal. Maar in welke zeeplaats zullen ze zich nu vestigen? De voor hen
geschikte havens zijn Vollenhove, Kampen, Elburg, Urk. Van deze twee zeeplaatsen
hebben twee geene R.C.Kerken en er zijn in ‘ t geheel maar 5 Prot. schippers
(visschers) op het eiland Urk en Elburg is dus geen standplaats voor de R. C.
visschers. Blijven Vollenhove en Kampen over.
Naar de eerste plaats kunnen eenigen gaan omdat ze kleine schepen hebben, maar
de anderen kunnen wegens diepgang hunner schuiten de haven niet in. Voor deze
blijft dus Kampen over. Is er nu zooveel bezwaar in dat deze zich alle in Kampen
vestigen en zich niet naar de Noordhollandsche havens verspreiden? Zij zullen
wel den Schokker geest naar Kampen overbrengen, maar zal deze in die groote stad
niet worden geneutraliseerd?
En mogen zij er armoede brengen, deze zal ook betrekkelijk gering zijn. Ik zie
alzoo in hun vertrek naar Kampen geen bezwaar, terwijl die beide steden Kampen
en Vollenhove ook nog voor de Schokker visschers de geschikste plaatsen zijn,
want hunne vischvangst heeft altoos op de westkust van Overijssel plaats. Verder
zijn Zwolle en Kampen hunne vischmarkten, daar zijn zij vanouds bekend, en op de
Hollandsche markten staan ze achteraan.
c) Deze klasse bestaat uit huisgezinnen, waarvan de hoofden arbeiders zijn;
zoodanige nl. als er hier op Schokland gebezigd kunnen worden aan de
landswerken. Die menschen behooren in Kampen niet te huis, maar waar moeten ze
dan heen? Ik weet het niet, maar mij dunkt het beste is hen maar te laten
begaan, al gaan ze zich ook eerst in Kampen vestigen. Als wij het geluk hebben
spoorwegen door ons land te krijgen, dan zullen die menschen, in Kampen geen
werk vindende, er van zelf wel naar toe trekken. Zijn er onder dat soort van
menschen, die zelf of wier kinderen kunnen weven, dan zal ik hun aanraden
provisioneel naar Nijverdal te gaan.
d) Deze klasse bestaat uit weduwen en ouderlooze wezen. Zou er geen middel voor
zijn om die weduwen en weezen op eene bijzondere wijze in de koloniën geplaatst
te krijgen? Er zijn weduwen met kleine kinderen, deze komen dunkt mij in eene
groote stad, waar zij als werkvrouw kunnen bezig zijn beter aan hun brood als op
het platteland en daarom zou ik ook deze naar Kampen laten vertrekken waar met
er tijd hunne kinderen ook nog op de weeffabriek kunnen gaan, maar de weezen,
wie zal zich hun erbarmen?
Ziet daar HEG Heer: de classificatie der Schokkers. De vrees van Kampen al de
Schokkers op het dak te krijgen, hoewel bovenmatig, is niet geheel ongegrond.
Maar van veelen zullen ze geen last hebben, wat betreft de armoede, en van veel
zal ze ook weer worden verlost. Moge de Schokker geest slechts worden geweerd!
De menschen langzamerhand het eiland te doen verlaten is eene zeer gewenschte
zaak, maar HEG, die hier niets te doen hebben, en ook aan de wal niets kunnen
verdienen, en ook niets bezitten hebben toch nog een woning hier; hoe zou men
hen nu in gemoede kunnen overhalen naar de wal te gaan, zonder hen te voorzien
van het noodigste bv. al is het slechts van huishuur? De visschers over 't
algemeen hebben er niets geen belang bij om nog voor den winter het eiland te
verlaten, ontvingen ze vooraf geld, misschien dat verscheiden vertrekken zouden,
maar niet terwijl ze de panharingvangst te wachten zijn en daarvoor geen
geschikter plaats is als Schokland, met de woon naar de vaste wal te gaan,
zonder het minste voorschot, dat zou ellende en geen voordeel aanbrengen.
De Schokkers sub a) zouden dadelijk wel naar de vaste kust willen vertrekken
ware slechts de wet aangenomen en hun dus de zekerheid gegeven, dat zij de hun
aangebodene som konden verwachten.
Dat is echter de zaak: vertrouwt de Regeering niet op de aanneming van het
wetsontwerp, zeggen zij, dan wij ook niet. Hiermede acht ik voldoende beantwoord
het door UHEG. uitgedrukte verlangen in de Missive aan den Burgemeester. Ik weet
ook niet hoe anders kan gehandeld worden zoo ten voordeele der eilanders als tot
voldoening aan de inzigten der hooge Regeering. Is eenmaal het eiland ontvolkt,
dan kan de Regeering zelf zijdelings veel werken 1e door toe te zien hoe of zij
de verschuldigde gelden en wanneer zij die moet uitreiken en 2e door streng op
de Schokkers toe te passen de straffen voor bedelaars vastgesteld. Ik geloof
niet dat er een middel bestaat waarvoor de Schokkers meer afschrik hebben, en
wat hen bijgevolg meer zal aansporen om eene kostwinning te zoeken, dan de
bedreiging met de Ommerschans.
Summa summarum geloof ik dus dat UHEG, gerust Z.E. den Minister kan berigten
dat de invloed hebbende bewoners op Schokland met den besten geest bezield zijn
om de verspreiding der Schokkers aan de vaste wal zooveel mogelijk te
bevorderen, maar tevens dat volgens hun oordeel van geene ontvolking hoegenaamd
spraak kan zijn voor en aleer het wetsontwerp is aangenomen, en dat dan nog zeer
waarschijnlijk de ontvolking trapsgewijze zal plaats hebben.
En verder heb ik de eer met de meeste hoogachting van uwe Excellentie te zijn
de dienstv. dienaar
H.F.J. ter Schouw
Pastoor
Bron:
Historisch Centrum Overijssel (HCO)Toegangsnummer 25, inv.no.14423
Antwoord van de Commissaris des Konings volgt op 23 October 1858. De
Commissaris het met de beschouwing over de Schokkers eens. Hij benadrukt wel dat
er geen sprake mag zijn van dwang: “dat die leiding niet anders kan zijn dan
door het geven van goeden raad en dat men b.v. niet zo verre gaan kan om daarvan
eene voorwaarde te maken. Dat daarenboven die goede raad altijd zóó moet worden
gegeven,dat men niet beschouwd kan worden verantwoordelijk voor den raad die men
gegeven heeft”. De Commissaris eindigt met het verzoek eens langs te komen in
Zwolle.
Op 10 juli 1859 hield Schokland op te bestaan als zelfstandige gemeente en
werd ingelijfd bij Kampen. Op 17 juli 1859 schrijft pastoor Ter Schouw een
brief aan de Commissaris des
Konings in Overijssel over de problemen met de ontvolking. Er blijkt uit dat de
pastoor best wel meeleeft met de Schokkers.
Pastoor Ter Schouw schreef: “Op den 1 Aug. heb ik voor het laatst het H.
Misoffer opgedragen en daarna de kerk
voor de openbare godsdienstoefening gesloten waarop ik zelf vertrokken ben.”
Bron: Bruno Klappe.
Pastoors, predikanten en vuurstokers van het eiland Schokland. Stichting
Urker uitgaven,1993.
www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl