Paneeltje aartsengel Michaël van Schokland naar Emmeloord (1955)

plattegrond EmmeloordToen de Schokkers in 1859 hun eiland verlieten, stonden er nog twee kerken: een op de Middelbuurt, de kerk van de Nederlands Hervormde gemeente - het huidige museumkerkje - en een aan de haven van Oud-Emmeloord de H(eilige) Michaëlkerk, de grootste van de twee. Van de zevenhonderd eilandbewoners waren er vijfhonderd katholiek. Die kerk werd in 1860 afgebroken en het materiaal werd voor hergebruik naar Ommen verscheept. Van de inventaris van deze kerk is gelukkig nog een en ander bewaard gebleven, soms ver van Schokland vandaan. Maar ook dichtbij - in de Noordoostpolder! - zijn nog een paar herinneringen. In 1945 werd in het hart van de polder een nieuwe parochie gesticht, genoemd naar de schutspatroon Michaël van de r.-k. Schokkers. En toen ruim tien jaar later de parochie in Emmeloord de nieuwe kerk aan het Pastoor Koopmansplein betrok, kon daarin een bijzonder paneeltje worden opgehangen met daarop de afbeelding van de aartsengel Michaël. Het had eens gehangen in de H. Michaël-kerk op Schokland.

Michael Aartsengel Michaël met geheven zwaard om de draak (in mensengedaante met klauwen) te doden. Dit Michaël-paneeltje hing aanvankelijk in de H. Michaël-kerk op Schokland, verhuisde in 1860 naar Vollenhove en hangt thans in de St. Michaël-parochie te Emmeloord.

Beide bovengenoemde kerken waren nog maar pas gebouwd toen de beslissing over de ontruiming viel: het kerkje van de Nederlands Hervormde gemeente pas 25 jaar oud en de H. Michaël-kerk nog maar 17. Die nieuwbouw was dringend noodzakelijk geworden na de verwoestende stormvloed van 1825. Op het moment van de nieuwbouw werd nog geen moment gedacht aan een eventuele ontruiming.
Als je nu aan de haven van Oud-Emmeloord staat, kun je je maar moeilijk voorstellen dat op het smalle strookje grond eens de grootste kerk van het eiland stond.

Gelukkig echter overleefde één der kerken de ontruiming en daardoor is het thans mogelijk een vergelijking te maken tussen de twee kerken. Ze werden beide in dezelfde tijd gebouwd. En … ook nog door dezelfde aannemer: Jan Zwolsman uit het naburige Kuinre. Voor de beide geloofsgemeenschappen gold dat de financiële middelen van elders moesten komen. Het gevolg was uiteraard een sobere bouw. Kathedralen konden op Schokland in de 19de eeuw niet (meer?) gebouwd worden.

Waterstaatskerken
Beide kerken worden wel eens waterstaatskerken genoemd. Deze benaming kan echter veel misverstanden oproepen. Ter toelichting even het volgende: tijdens de Franse tijd werden kerk en staat gescheiden en kwam er een eind aan de bevoorrechte positie van het protestantisme in casu de Gereformeerde kerk. Er kwam vrijheid van godsdienst waarvan ook de katholieken  profiteerden. Zij kregen - zij het moeizaam - ook enkele kerken toegewezen. Nadat de Fransen waren verdwenen, volgde  een periode van restauratie en werd de invloed van de staat weer groter, ook in kerkelijke zaken. Katholiek Nederland behield echter wel het recht op eigen kerken.
Koning Willem I bepaalde in 1824 bij Koninklijk Besluit dat er geen nieuwe kerken gebouwd noch bestaande gewijzigd mochten worden zonder voorafgaande koninklijke goedkeuring. De uitvoering van dit besluit werd opgedragen aan de ministers van Binnenlandse Zaken, Openbare Werken en Waterstaat. En Waterstaat beschikte over ingenieurs, die bouwtekeningen konden maken en beoordelen. Zo kregen de kerken in die tijd het predicaat Waterstaatskerken, maar met dit etiket is dus weinig gezegd. We gebruiken de term liever niet.

Overeenkomst
Er was grote overeenkomst in bouwwijze van de beide kerken. Aannemer Zwolsman koppelde kerk en pastorie aan elkaar onder één dak. Beide voorgangers konden dus binnendoor hun kerk betreden. Architectonische overwegingen hebben bij dit type bouw nauwelijks een rol gespeeld. Bepalend was vooral de kostenfactor, aangezien beide geloofsgemeenschappen afhankelijk waren van de rijksoverheid.
Er was  een belangrijk verschil. Terwijl de Michaël-kerk en pastorie samen een rechthoek vormden, was dat niet het geval op de Middelbuurt. Daar was de predikantswoning breder en had zelfs een grotere vloeroppervlakte dan de kerk. De entreezijde van de kerk op de Middelbuurt kreeg de meer speelse vorm van een achthoek. We komen daar in een later artikel nog eens op terug. Kerk en pas-torie op Oud-Emmeloord kenden in het grondvlak uitsluitend rechte lijnen.
De breedte van de kerk was bijna tien en de totale lengte ruim 25 meter. Er waren veel meer zitplaatsen dan in het Enser-kerkje en gezien het  aantal r.-k. zielen op Emmeloord was dat begrijpelijk.

Discriminatie?
De ligging van beide pastorieën was vergelijkbaar. Vanuit de voorkamer hadden predikant en pastoor een prachtig uitzicht over het water. Als het mooi weer was kon men het hooggelegen Vollenhove zien liggen De pastoor kon van nabij de scheepjes de veilige haven van Emmeloord zien binnenvaren en de predikant had een fraai uitzicht op de voor anker liggende schepen op de rede van Ens. Maar we weten intussen dat ze niet altijd hebben genoten van het schone uitzicht.
De predikant beschikte over meer woonruimte dan de pastoor: de eerste beschikte over bijna honderd vierkante meter tegenover de ruim zeventig van de pastoor. Discriminatie? De verklaring ligt voor de hand: een pastoor had nu eenmaal minder ruimte nodig  omdat hij ongetrouwd was; een predikant moest  ook voor vrouw en kinderen over woonruimte beschikken. We weten uit tal van documenten dat de pastores het op het eiland niet altijd  gemakkelijk hebben gehad. Zij waren in feite buitenstaanders en hadden geen familiebanden met de Schokkers. Bovendien waren er op het eiland nauwelijks mensen die een vergelijkbare opleiding hadden. Meneer pastoor en ook de dominee moeten zich vaak eenzaam gevoeld hebben. De pastoor in het bijzonder omdat hij geen eigen gezinsleven kende.

Sterre der Zee, Vollenhove Interieur
Terwijl in het hervormde kerkje de preekstoel centraal stond, was dat in de katholieke kerk het altaar. Wie in de tijd voor de ontruiming een bezoek aan beide kerken bracht zal meteen het grote verschil hebben opgemerkt. In protestantse kerken waren de muren vaak  witgepleisterd met liefst zo weinig mogelijk voorwerpen die de aandacht van de preek konden afleiden; in de H. Michaël-kerk waren de muren waarschijnlijk ook wit, maar daar stond in ieder geval een beeld. Verder werden er stellig   kaarsjes gebrand en hingen  er waarschijnlijk wel een paar schilderijtjes.
 De aankleding van de katholieke kerk aan de haven van Oud-Emmeloord was voor het overige ook  sober.<1> Er stond een Mariabeeld waaraan de vissersbevolking zeer gehecht  zal zijn geweest. Vele gelovigen zullen  daar hun kaarsjes hebben aangestoken en in gebed zijn verzonken voor de moeder van Jezus, de ’Sterre der Zee’.De Sterre die hen overal op zee begeleidde. Achterblijvende vissersvrouwen zullen vast en zeker  steun hebben gezocht aan de voeten van de ’Moeder van barmhartigheid’. Er stond in de kerk - niet ver van het altaar - een doopvont dat  op wonderbaarlijke wijze daar terecht was gekomen. Volgens overlevering was het vont uit zee gevist op de plaats waar eens Nagele had gelegen. Aanvankelijk was er geen bestemming voor geweest en werd het op het dichtbij de kerk gelegen kerkhof gedeponeerd. Na de overstromingsramp van 1825, toen  veel verloren ging, kreeg het doopvont een ereplaats. De voorganger van toen - pastoor J. Bosch - liet in de bovenrand zijn naam graveren.

Maria-beeld ’Sterre der zee’, oorspronkelijk op Schokland en thans in de H. Nicolaaskerk te Vollenhove.

Michaël-paneeltje
Ook zal het paneeltje met de aartsengel Michael voor de parochianen van Oud-Emmeloord belangrijk zijn geweest. Ondanks de schaarse bijbelse gegevens <2>  heeft deze aartsengel op veel plaatsen en momenten een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van het christendom. Michaël treedt in de Bijbel op als speciale beschermer van Israël. In de iconografie is hij vaak afgebeeld als de wachter van het paradijs, als de aanvoerder van de engelen bij het wegen der zielen op het moment van het Laatste Oordeel.
De anonieme kunstenaar, de maker van het paneeltje in de Schokker-kerk, heeft zich waarschijnlijk vooral laten inspireren door Openbaring 12. Daarin wordt verhaald van de strijd van Michaël met de draak. Met die draak - op het paneeltje te zien onder de voet van de aartsengel - wordt  de satan en meer in het algemeen de strijd tegen het kwaad bedoeld. Hoe belangrijk Michaël in de geschiedenis van de christelijke kerk is geweest kan men thans nog in het huidige Rome zien. Daar liet paus Gregorius de Grote omstreeks 600 een reusachtig standbeeld van de aartsengel plaatsen boven op het mausoleum van de Romeinse keizers. De burcht aan de Tiber kreeg daarna zelfs de naam van Engelenburcht. Het is zeer aannemelijk dat Michaël ook bij de Schokkers hoog in aanzien stond.

Ommen
Toen de ontruiming werd afgekondigd begonnen de besprekingen tussen de r.-k. kerk en de rijksoverheid. De grond waarop de kerk stond was namelijk kerkelijk bezit, maar het kerkgebouw daarentegen van de overheid. Onderhandelingen werden gevoerd met de aartsbisschop van Utrecht mgr. J. Zwijsen. Deze laatste wilde in Ommen graag een nieuwe parochie stichten en kon het materiaal van Schokland goed gebruiken. Een overeenkomst was gauw gesloten. De r.-k. kerk kreeg de beschikking over het kerkgebouw en  de inventaris, de rijksoverheid over de grond.
Zo verhuisden in 1860 stenen en pannen van de afgebroken kerk naar Ommen. Ook kerkbanken, altaar en preekstoel kregen in de nieuw gestichte parochie een plaats. Van de inventaris gingen doopvont, kroonluchters en kerkzilver eveneens naar de laatste plaats. Die in 1860 in Ommen gebouwde kerk bestaat intussen al lang niet meer. In 1940 werd de kerk afgebroken. Maar van de van Schokland afkomstige inventaris is gelukkig nog wel een en ander bewaard gebleven, waaronder ook het doopvont. Van dit doopvont werd in 1996 door Piet Brouwer uit Urk een replica gemaakt, thans staand  in het museumkerkje op de Middelbuurt.

Aartsengel Michaël
Van de kerkelijke inventaris is in 1860 niet alles naar Ommen over gebracht. Een deel is terecht gekomen in plaatsen waar katholieke Schokkers naar toe waren verhuisd: naar Kampen en Vollenhove. De Onze Lieve Vrouwe Kerk in Kampen verkreeg de serie doop-, trouw- en overlijdensboeken en naar Vollenhove verhuisde het Maria-beeld, de ’Sterre der Zee’, en ook...het paneeltje met de aartsengel Michaël. Het is dit paneeltje dat thans in de St. Michaël-kerk in Emmeloord hangt, hoog boven het orgel.

plattegrond (1847) van de H. Michaël-kerk op SchoklandIn het Historisch Centrum Overijssel (Zwolle) bevindt zich de hier opgenomen plattegrond (1847) van de H. Michaël-kerk op Schokland (Toegangsnummer 25.1, inventarisnummer 315). Deze plattegrond wordt hier voor het eerst gepubliceerd. De hoofddirecteur van de Waterstaat P.J. de Quartel had met rode lijnen ingetekend hoe de gewenste verbouwing moest gebeuren. In de oude situatie bevond zich aan de noordzijde van de pastorie een klein schuurtje, dat dienst deed als washok en waar het privaat, privé oftewel de wc zich bevond. De pastoor wilde dit schuurtje vergroten en er keuken, meidenkamer en bedstede in onderbrengen. Verder was in de vergrote schuur dan nog plaats voor pomphok, potkast en turfkoker. De pastoor zou met deze verbouwing meer ruimte in de pastorie krijgen en de daar aanwezige keuken met bedstede de bestemming kunnen geven van sacristie en biechtkamer. De verbouwing is niet doorgegaan, maar de plattegrond blijft interessant vanwege de indeling van kerk en pastorie. Opvallend is de voor onze tijd ongebruikelijke, maar voor die tijd wel gebruikelijke indeling in mannen- en vrouwenbanken. Kerk en pastorie behielden de grondvorm van een rechthoek met slechts aan de noordkant het reeds eerder genoemde washok.
 

Tekening van de ingang van de H. Michaël-kerk op SchoklandTekening van de ingang van de H. Michaël-kerk op Schokland door Bruno Klappe (Schokker Erf, nummer 22, 1993). Vergelijk dit torentje eens met het torentje op de Middelbuurt. Kruis en haan verschillen nogal, maar voor de rest is er sprake van grote overeenkomst.


Toen daar in 1945 een nieuwe parochie werd gesticht was op initiatief van pastoor Van Dijk besloten de kerk te vernoemen naar de aloude schutspatroon van de r.-k. Schokkers. Ruim tien jaar later, toen de parochie de beschikking kreeg over de nieuwe kerk aan het Pastoor Koopmansplein, schonk de Vollenhoofse parochie het Michaël-paneeltje aan Emmeloord. En thans troont de aartsengel hoog boven het orgel in de St. Michaël-kerk te Emmeloord en is hij present als schutspatroon van de gelovigen in het nieuwe Emmeloord.



Literatuur
G. de Bruin, Parochie in het nieuwe land (1945-1995) (Met toestemming hieruit: Stichtingsakte en een paar foto’s)
Bruno Klappe, Pastoors, predikanten en vuurstokers van het eiland Schokland, 1993, Stichting Urker Uitgaven.
A.J. Geurts en B.A.J. Klappe, Schokland revisited, Cultuur Historisch Jaarboek voor Flevoland, 1992.
<1> Het Walkate-archief in Kampen beschikt over kopieën van  inventarislijsten van de H. Michaël-kerk op Schokland.
<2> Daniël 10:13 en 21; Daniël 12:1; Judas 9; Openbaring 12:7- 12.

Aaldert Pol, Emmeloord

Dit artikel verscheen eerder in De Noordoostpolder 17 oktober 1996.

www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl